Gek, wanneer de oogst van de dag wat beelden en citaten uit een blog blijken te zijn. Andrew Butterfield (Dries Boterveld) bespreekt een paar tekeningen en prenten van Albrecht Dürer. Ik onthoud: de kunstenaar geloofde dat de mens onherroepelijk slecht, zondig en gebrekkig was, zoals zijn werk aantoont. (Het herinnert me ook aan de uitspraak van de wereldwijze Maximilien Morillon in het heetst van de godsdienstoorlog: gereformeerden waren zonder uitzondering “zwartgallige types”, op zoek naar een minder optimistische godsdienst dan het oude katholicisme.) Dürer erkende drie manieren om het innerlijke kwaad te overstijgen.
The third was to work without ceasing. Never stop. The counsel of despair was Satanic and it was everywhere. The resolute warrior in the engraving Knight, Death and Devil rides forward despite the demons at his side taunting him and telling him to give up and give in. Work was a form of prayer and art was a form of praise. Dürer wrote, “[Painting] is useful because God is thereby honored.” But if you ever stopped, you would lose your way and fall into error, like the idle genius in Melencolia I. To quote Staupitz once more, “The first sign of true faith is the battle against the demons.”

The men Dürer admired and whom he depicted at peace are almost all shown in their studios at work at their desks in acts of contemplation and learning. It is remarkable that both possibly the first independent print he ever made, a woodcut of Saint Jerome in 1492, and possibly the last, an engraving of Erasmus in 1526, depict such a scene. Neither image is in the show, but it does feature the most beautiful of all his attempts to imagine this vision of blessedness, the 1514 engraving of Saint Jerome in His Study. Bathed in warm light streaming through the large windows of his room, mindful of death yet unafraid, the saint concentrates with absolute attention on his writing. It is a picture of human good and human happiness. This was the ideal, the one Dürer sought and emulated in his own life.

The counsel of despair was Satanic and it was everywhere. Ware woorden.
En zo komen we via Dürer toch weer bij Sint-Hiëronymus uit, patroonheilige van de humanisten, van Erasmus, van de boekenliefhebbers.

Morillon, geciteerd in Huet & Grieten, Rockox. Burgemeester van de gouden eeuw, Antwerpen, 2010, p. 78.

Erasmus van Rotterdam is niet zomaar te vatten. Wie zijn teksten leest, voelt dat hij gezegend was met een enorme leergierigheid, een fabuleus geheugen, een bijzondere intelligentie. Soms klinkt hij echter ook schril en een tikje betweterig, als de oervader van alle columnisten. Ik lees nog steeds de Nederlandse vertaling van zijn Spreekwoorden, een heerlijk boek voor wie interesse heeft in taal en geschiedenis, maar ook voor wie geboeid is door de persoon Erasmus. En toen stuitte ik, bij het spreekwoord De oorlog is zoet voor wie hem niet kent, op vele prachtige bladzijden waarin een gedreven Erasmus zijn kijk op de mens uiteenzet. Spoed u naar de boekhandel!

“Ik zwijg erover dat de overige schepselen haast onmiddellijk na hun geboorte in staat zijn om zichzelf te verdedigen; alleen de mens blijft lange tijd volledig afhankelijk van andermans hulp. Hij kan niet praten, lopen of eten; hij kan slechts huilen om hulp. Hieruit kunnen we dus afleiden dat de mens als enig levend wezen geheel en al geboren is voor vriendschap, die hij voornamelijk smeedt en versterkt door wederzijdse steun. De natuur heeft dus gewild dat hij het geschenk van zijn leven niet zozeer aan zichzelf te danken heeft als aan de genegenheid van anderen, opdat hij zou inzien dat men dankbaarheid en bepaalde verplichtingen van hem verwacht.
Verder schonk ze hem een uiterlijk dat niet afstotelijk of dreigend is, zoals dat van andere creaturen, maar zacht en vriendelijk, een dat liefde en sympathie uitstraalt. Hij kreeg ogen vol genegenheid, de spiegels van zijn ziel, en soepele armen die omhelzen. Ze gaf hem bovendien de kus, een ervaring die harten bijeenbrengt en doet samensmelten. Alleen de mens ontving de lach, als teken van opgewektheid, en tranen, als uiting van erbarmen en medelijden. Meer nog, hij kreeg een stem, geen woest en dreigend geluid als bij dieren, maar vriendelijk en liefelijk. Dit was echter nog niet genoeg: de natuur gunde de mens, en alleen hem, het vermogen om te spreken en te denken, een gave die meer dan wat ook kan helpen om genegenheid tot stand te brengen en te koesteren. […]
De mens werd bovendien uitgerust met leergierigheid en met drang naar kennis, wat bij uitstek geschikt is om elke vorm van barbarij in gedachten te vermijden en een bijzondere kracht heeft om vriendschappen te doen ontstaan. Want geen bloedband of andere vorm van verwantschap is in staat om mensen in een nauwere en hechtere vriendschapsrelatie te verbinden dan een gedeelde belangstelling voor studies die de moeite lonen. Bovendien kreeg hij een wonderlijke verscheidenheid aan lichamelijke en geestelijke gaven toebedeeld. Zo kan elk individu in een medemens iets ontdekken om van te houden en te waarderen omdat het zo sterk aanwezig is, of om te verlangen en na te volgen vanwege het praktische nut en de noodzaak. Ten slotte kreeg de mens nog een vonkje van Gods geest ingeplant, zodat hij ook zonder het vooruitzicht op een beloning uit zichzelf genoegen zou vinden in een verdienstelijk optreden tegen iedereen. Want juist dat is eigen aan Gods natuur, dat hij Zijn weldaden laat uitgaan naar iedereen. Wat is anders die heel bijzondere vreugde die we in ons hart voelen wanneer we begrijpen dat iemand dankzij ons is gered? Dat is precies wat een mens dierbaar maakt voor een evenmens, dat hij zich door een speciale weldaad met hem verbonden weet.”

(Mijn vijfhonderdste bericht, dat ik ouderwets zal vieren door boeuf bourguignon te bereiden en te proeven. Ik wens u, dierbare lezer, een mooie dag.)

Desiderius Erasmus, Spreekwoorden. Adagia, vertaald door Jeanine De Landtsheer, Amsterdam, 2011, p. 537-539.

Erasmus zou volgens een Italiaanse geleerde dan toch de auteur zijn van het smaadschrift Iulius exclusus e coelis, Julius buiten de hemelpoort gehouden. Een heftige satire op paus Julius II, die in 1513 overleed. (Het boekje rolde vreemd genoeg pas in 1517 van de persen.) Zo meldt de krant vandaag. Als Michelangelo-fan ben ik Julius vaak tegengekomen in kunsthistorische teksten, Julius was immers een van Michelangelo’s belangrijkste opdrachtgevers. Aangezien beide heren onstuimig optraden, viel er altijd wel wat te beleven. Dit is mijn favoriete verhaal, over de tijd dat Michelangelo in opdracht van Julius het plafond van de Sixtijnse kapel beschilderde.

“Aangaande het vertrek van Michelangelo uit Rome is er nog een ander verhaal in omloop; de paus zou boos geworden zijn om het volgende: Michelangelo, die niemand ook maar iets van zijn werk wilde laten zien en zelfs zijn eigen mensen wantrouwde, vreesde dat de paus, zoals inderdaad meer dan eens gebeurde, zich zou verkleden en dan, als Michelangelo eens niet thuis of aan het werk was, zou zien wat hij deed; en jawel, op een keer had de paus Michelangelo’s knechten omgekocht teneinde in de kapel van zijn oom Sixtus te kunnen komen, die hij door Michelangelo liet beschilderen, zoals ik nog zal vertellen; maar de kunstenaar had zich daar verborgen, want hij verdacht zijn knechten van verraad, en toen de paus de kapel binnenkwam smeet hij met planken naar hem, zonder zich erom te bekommeren wie deze bezoeker zou kunnen zijn, en hij joeg hem halsoverkop op de vlucht. Welk van deze beide verhalen nu het juiste is, laat het genoeg zijn dat Michelangelo ruzie kreeg met de paus, vervolgens bang werd en moest maken dat hij wegkwam.”

Giorgio Vasari, De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten, vertaald door A. Kee, gekozen en ingeleid door H. Van Veen, Amsterdam, 1998, p. 330-331.

Een boeiende blog over Michelangelo en de Sixtijnse kapel achter deze link.

“Rond die tijd begon hij ook na te denken welke richting het met zijn leven uit moest en waar hij zich zou vestigen. Hij besefte immers zeer goed hoe belangrijk het is voor het geluk van een mens om zich bij het maken van een levenskeuze door zijn natuurlijke aanleg te laten leiden en deze niet van het toeval, maar van een weloverwogen beslissing te laten afhangen. Sommigen storten zich halsoverkop op een bepaalde manier van leven, nog voor ze zichzelf voldoende hebben leren kennen. Anderen worden door de dood verrast terwijl ze nog steeds vol aarzeling een eventuele keuze aan het overwegen zijn. Hij maakte zich de bedenking dat er te Rome nog veel van het vroegere heidendom was blijven voortleven en dat zijn nog jeugdige leeftijd door de wufte levensstijl van die stad gevaar liep; ergens noemt hij haar Babylon. Ook de genotzucht in zijn eigen vaderland noemt hij ronduit barbaars. Ergens in een brief windt hij er bepaald geen doekjes om: ‘In mijn vaderland, waar een zekere onbehouwenheid tot de volksaard behoort, is de buik God; men leeft er van dag tot dag, en wie er rijk is, is er heilig.'”

Hiëronymus (gestorven in 420), ooit patroonheilige, zeg maar voorbeeld, voor boekenwurmen en talenliefhebbers, hier beschreven door Erasmus. Geboren in Dalmatië, opgeleid in Rome. Reisde door onze streken, woonde lange tijd in Syrië en vestigde zich ten slotte in Bethlehem. Op het minuscule schilderijtje van Van Eyck zou ik elk detail van de werkkamer met een vergrootglas willen bestuderen. Zie hoe mooi slordig die kostbare boeken daar op het schap liggen!

Desiderius Erasmus, Het leven van Hiëronymus, vertaald door J. Piolon, Rotterdam, 2007, p. 33-34.